Kosova e lirë

KeL - Kosova e lirë - www.kosovaelire.com

Përmbajtja:
HISTORIA E LASHT� � KREU I
HISTORIA E LASHT� � KREU II
HISTORIA E LASHT� � KREU III
HISTORIA E LASHT� � KREU III-ii

HISTORIA E MESJET�S � KREU III-ii

15. SHOQ�RIA SHQIPTARE N� MESJET�

1. Fshati shqiptar n� shek.XIII-XIV
N� shek.XIII-XIV n� Shqip�ri dalloheshin dy zona me zhvillim e me drejtim t� ndrysh�m ekonomik: ult�sira bregdetare dhe fushat e brendshme pjellore, q� kishin arritur nj� shkall� t� lart� t� zhvillimit t� feudalizmit dhe ku fshati i q�ndruesh�m bujq�sor (villa, horion) p�rfaq�sonte tipin kryesor t� vendbanimit, si dhe zona malore, ku veprimtaria kryesore ishte blegtoria dhe punimi i tok�s p�rb�nte nj� veprimtari ndihm�se. Viset malore kishin qen� tradicionalisht vatra t� fshatar�sis� s� lir�. Megjithat�, n� shekujt XIII-XIV edhe k�tu vihet re d�p�rtimi i marr�dh�nieve feudale. Procesi i diferencimit shoq�ror kishte nxjerr� n� krye t� tyre krer�t e vendit, n� duart e t� vil�ve qen� grumbulluar bag�tit� dhe pjesa m� e madhe e tokave t� punueshme. Pushteti qendror u kishte dh�n� k�tyre krer�ve edhe funksione t� pushtetit shtet�ror, duke i njohur si p�rfaq�sues e nd�rmjet�s t� tij n� marr�dh�niet me banor�t e viseve malore. N� fillim t� shek. XIV, mjaft nga k�ta krer� t� mal�sive e kishin shtrir� pushtetin e tyre nga mal�sit�, n� drejtim t� fushave rreth e rrotull. K�shtu Skurajt e mal�sis� s� Tiran�s kishin z�n�, nga mesi i shek.XIII, nj� pjes� t� fush�s s� Tiran�s, q� mori emrin "Skurie" pik�risht prej tyre. Po ashtu Muzakajt e Oparit shfaqen nga fundi i atij shekulli edhe si zot�rues tokash n� fush�n e Kor��s dhe n� ult�sir�n per�ndimore, q� filloi t� quhej Muzakja (Muzeqe) qysh nga fundi i shek.XIV. Ndryshe nga mal�sit�, n� zonat e ul�ta fushore marr�dh�niet feudale u zhvilluan n� form�n e tyre klasike. Aty njiheshin dhe funksiononin t� gjitha institucionet feudale, si institucioni i pron�s n� form�n e pron�sis� s� plot� (bashtin�) ose t� kusht�zuar (pronj�), institucioni i vasalitetit, i imunitetit etj. N� shek.XIII-XIV k�to vise po shkonin drejt nj�simit t� formave t� pron�s feudale. Prona feudale e kuzht�zuar (pronja) u b� e trash�gueshme; ajo shitej e blihej dhe u �lirua nga detyrimet ndaj kryezotit. Nj� gj� e till� �oi n� fuqizimin ekonomik e politik t� klas�s feudale, por e keq�soi m� tej gjendjen e fshatar�ve bujkrob�r, mbi t� cil�t feudali ushtronte tashm� nj� pushtet absolut e t� pakontrolluar. Krahas detyrimeve n� natyr� e n� t� holla, bujqit duhej t� kryenin edhe pun� angari p�r feudalin. Kjo �sth� nj� nga arsyet q� n� k�t� koh� vihet re nj� l�vizshm�ri e madhe e popullsis� fshatare q� braktiset fshatin e vet p�r t'u strehuar n� qytet ose n� zot�rimet e feudal�ve t� tjer�. Qendr�n e vendbanimit fshatar e p�rb�nte vendbanimi i feudalit, q� zakonisht ishte nj� kull� e fortifikuar, e ngritur n� nj� vend nga ku mund t� zot�rohej territori. Ajo ishte e pajisur dhe me mjedise q�ndrimi p�r t� af�rmit dhe p�r skort�n e feudalit, me magazina dhe me punishte t� ndryshme (kova�an�, furr� etj.). Kasollet e bujqve ndodheshin t� shp�rndara n� territorin p�rreth kull�s s� feudalit. N� mjaft vende, pushteti feudal p�rfaq�sohej nga institucionet fetare, ve�an�risht nga manastiret. Manastiret e De�anit, t� Arkanjellit, n� zon�n e Kosov�s, manastiret e Shirgjit dhe t� Vranin�s, n� zon�n e Shkodr�s, peshkopatat e Durr�sit e t� Ohrit si dhe manastiret e Sh�n Kollit e t� tjera, n� zon�n e Delvin�s e t� �am�ris�, zot�ronin fshatra t� t�ra q� u ishin dhuruar atyre n� koh� t� ndryshme nga pushteti laik. Manastiri qe kthyer n� nj� qend�r t� r�nd�sishme ekonomike ku realizohej prodhimi bujq�sor dhe zejtar. P�r m� tep�r, n� dit� festash aty organizoheshin panaire t� m�dha. Ashtu si vendbanimet e feudal�ve laik�, mjaft manastire, duke u rrethuar me mure, u kthyen me koh� n� qendra t� fortifikuara. Rreth gjysm�s s� dyt� t� shek.XIV, pas t�rheqjes s� pushteteve t� huaja nga Shqip�ria, feudal�t m� t� fuqish�m shqiptar� e zhvendos�n vendbanimin e tyre n� qytetet ku deri at�her� qe vendosur administrata e huaj. K�shtu Shpatajt u vendos�n n� Art�, Zenebishajt n� Gjirokast�r, Muzakajt n� Berat, Topiajt n� Kruj� e n� Durr�s, Dukagjin�t n� Lezh�, Gropajt n� Oh�r, Zahirajt n� Danj�. Balashajt l�viznin n� Shkod�r, n� ulqin e n� Tivar. Shum� feudal� shqitpar� ushtronin t� pavarur jo vet�m pushtetin ekonomik, por dhe at� politiko-administrativ madje dhe at� gjyq�sor.

2. Zhvillimi i qyteteve n� shek.XIII-XIV
N� krahasim me periudh�n pararend�se, kur qyteti ishet thjesh nj� seli e qeveritarit dhe e peshkopit, nga shek.XII qyteti u kthye n� nj� qend�r t� r�nd�sishme ekonomike e tregtare. Rritja e rolit ekonomik u shoq�rua me nj� rritje t� konsiderueshme demografike t� tij me popullsi fshatare. N� shek.XIII qyteti i Durr�sit arriti shifr�n n� 25 000 banor�. Num�r relativisht t� lart� nanor�sh kishin edhe Tivari, Drishti, Berati, Prizreni etj. Shtimi i popullsis� s� qytetit solli shtrirjen e tij jasht� mureve t� vjet�r, duke formuar k�shtu lagjet e jashtme (suburbia). Nj� pjes� e mir� e popullsis� vazhdoi t� merrej me bujq�si, duke kultivuar arat, vreshtat e ullishtat rreth e rrotull qytetit. Por nd�rkoh� u rrit numri i atyre q� i kushtoheshin zejeve, p�rpunimit t� metaleve, t� leshit, t� l�kur�ve, t� drurit, t� gurit etj. Punimi i metaleve t� �muara, artit dhe argjendit, kishte mjesht�rit e vet n� t� gjitha qytetet shqiptare, si n� Prizren, n� Shkod�r, n� Durr�s, n� Vlor� etj. N� prodhimin zejtar filluan t� lindnin forma t� reja t� organizimit, si� qen� shoqatat e korporatat zejtare. Sipas shembullit t� qyteteve italiane e dalmatine, k�to qeheshin "shkolla" ose "v�llaz�ri" dhe mbanin emrin e nj� shenjtori q� e konsideronin si padronin e tyre. K�shtu n� Shkod�r p�rmenden m� 1416 v�llaz�rit� e Sh�n Barbar�s, t� Sh�n m�rkurit e t� Kryqit t� Shenjt�. K�to v�lalz�ri ishin organizata q� nuk kishin vet�m karakter ekonomik, por edhe karakter fetar dhe humanitar. Nj� faktor i r�nd�sish�m � tregtin� e brendshme ishin tregjet dhe panairet q� organizoheshin periodikisht n� qytete ose pran� manastireve t� m�dha. Intensifikimi i shk�mbimeve brenda dhe jasht� vendit b�ri q� t� lindjte nj� shtres� tregtar�sh profesionist�, q� organizonin grumbullimin me shumic� t� produkteve t� ndryshme dhe hedhjen e tyre n� tregjet e brendshme dhe t� jashtme. Megjithat�, kjo veprimtari vazhdoi t� mbulohej n� nj� pjes� t� mir� nga tregtar�t e huaj, kryesisht venedikas dhe raguzan�. Raguza dhe venediku kishin, q� nga shek.XIII, p�rfaq�sit� e etyre tregtare n� Durr�s, n� Vlor�, n� Spinaric� etj. Nj� rol t� madh n� intensifikimin e shk�mbimeve nd�rmjet krahinave shqiptare luajti rrjeti rrugor. N� rrafshin horizontal kishin r�nd�si t� ve�ant� artetriet q� lidhnin portet bregdetare t� Kotorrit, t� Tivarit, t� Ulqinit, t� Lezh�s, t� Durr�sit, t� Vlor�s, t� Burtinit, t� Art�s etj., me viset e begata t� Kosov�s, t� Maqedonis�, t� Kosturit, t� Janin�s etj. Gruri dhe kripa qen� nd�r produktet kryesore q� eksportoheshin n� Vendik, n� Raguz�, n� Ankon� e n� qytete t� tjera italiane. N� shek.XIII, p�rve� qyteteve-porte t� njohura, lind�n nj� s�r� tregjesh-skela q� u specializuan me tregtin� e k�tyre produkteve. T� tilla ishin skela e Shirgjit n� breg t� Bun�s, skela e Sh�ngjinit m� n� jug, skela e Shufades�, e Vregut (n� derdhjen e Shkumbimit), e Pirgut (n� derdhjen e Semaint), e Spinaric�s (n� derdhjen e Vjos�s). Me tregtin� e drithit e t� krip�s u mor�n pak a shum� t� gnjithe�feudal�t shqitpar�, nga balshajt te Topiajt, Muzakajt e zenebishajt. Kjo tregti rriste fuqin� monetare t� tyre. Zhvillimi i vrullsh�m ekonomik e b�ri qytetin nj� vend ku ndesheshin klasa e shtresa t� ndryshme shoq�rore. Masa e madhe e popullsis� qytetare p�rfaq�sohej nga vegj�lia, pun�tor�t e punishteve, pun�tor�t e krahut, detar�t, hamenjt� dhe masa e madhe e t� ikurve nga fshati, q� punonin si m�dit�st� thjesht�. Pronar�t e vegj�l e t� mes�m t� punishteve, t� anijeve, mjesht�rit, murator�t etj., b�nin pjes� n� klas�n e qytetar�ve. Fisnik�ria p�rfaq�sohej nga qytetar�t e pasur, pronar�t e m�dhenj t� punishteve, t� anijeve, nga tregtar�t e m�dhenj. K�tu b�nin pjes� edhe p�rfaq�sues t� bujaris� s� tok�s, q� gjithnj� e m� shum� vinin e vendoseshin n� qytet. Qytetet si Durr�si, Shkodra, Drishti, Tivari, Ulqini zhvilluan me koh� forma t� vet�qeverisjes, q� ishin tipike p�r qytetet e pellgut italo-dalmatin (komuna). Element i r�nd�sish�m i saj ishte mbledhja e p�rgjithshme e qytetar�ve, nga ku dilte k�shilli i qytetit, q� nga ana e tij caktonte n�pun�sit e ndrysh�m. P�r sa koh� q� trevat shqiptare ishin n�n pushtimin e huaj, autoriteti m� i lart� n� qytet mbetej p�rfaq�suesi (m�k�mb�si) i kryezotit, q�, sipas rastit, quhej kont, kapiten ose qefali. N� shek.XIV Durr�si, Drishti, Tivari, Shkodra e ulqini kishin statutet e tyre. K�to rregullonin marr�dh�niet e brendshme socialekonomike et� qytetit, marr�dh�niet mepushtetin e kryezotit dhe me qytetet e me fedal�t fqinj�. N� qytetet Kruj�, Kanin�, Janin� etj. Si dokument juridik i ngjash�m sh�rbenin privilegjet, q� perandor�t bizantin� l�shonin her� pas here. Institucionet fetare luanin nje�rol t� r�nd�sish�m n� jet�n e qyteteve duke u b�r� shpeshher� epiqendra e jet�s jo vet�m shqiprt�rore, por edhe ekonomike e politike-administrative. Klerik�t, p�rve� funksioneve fetare, kryenin edhe detyre publke, si m�sues, noter�, kancelar�, ambasador�. Madje n� qytetin e Drishtit klerik�t b�nin dhe roje n� muret e qytetit. N� kohen e r�nies s� sundimit t� huaj (gjysma e dyt� e shek.XIV) n� disa qytete t� veriut, si n� Drisht e n� Shas, peshkopi mori n� dotr� edhe pushtetin civil. N� at� koh� disa qytete kishin nj�sit� mat�se, peshat e tyre dhe prisnin monedha. Monedha pren� qytetet e Ulqinit, t� Shkodr�s, t� Tivarit dhe t� Shasit.

3. Emigrimet shqiptare n� mesjet�
L�vizjet e popullsis� drejt vendeve t� tjera jan� nj� dukuri q� ndeshet gjat� gjith� mesjet�s. Edhe shqiptar�t kan� l�vizur qysh n� shekujt e par� t� mesjet�s. Nj� val� e madhe shqitpar�sh u zhvendos drejt jugut, n� Greqi e n� Peloponez, qysh n� koh�n e dyndjeve sllave (shek.VI-VII). Edhe n� shekujt XIV-XV, n� Shqip�ri u krijuan kushte t� ve�anta q� shkaktuan val� t� reja emigrimesh, t� cilat jlan� gjurm� t� thella si n� vendin e origjin�s, asjtu dhe n� vendbanimet e reja. Val�t e emigracionit shqiptar t� shek.XIV-XV ndoq�n dy drejtime kryesore: at� verior, q� preku Raguz�n (Dubrovnikun) dhe qytetet e tjera t� Dalmacis�, Venedikun dhe bregdetin italian t� Adriatikut, sidomos provinc�n italiane Marke. K�tu mjaft emigrantt� shqiptar� mund�n t� sistemoheshin dhe t� fitonin statusin e banorit t� p�rhersh�m (habitator) dhe ndonj� syresh mundi t� fitonte edhe statusin e qytetarit me t� drejta t� plota (civis). Megjithat�, emigracioni shqiptar n� Dalmaci e n� qendrat italiane t� Adriatikut Verior nuk arriti t� krijonte ngulime kompakte masive, e pas 2-3 shekujve, bashk�sit� shqiptare t� atjeshme u tret�n n� popullsin� vend�se. Shtegtimet shqiptare n� krahun tjet�r, at� jugor, qen� shum� m� intensive se n� veri. K�to shtegtime prek�n fillimisht viset e Greqis�. Prej k�ndej, nga fudi i shek.XV, nj� pjes� e tyre kaloi n� Sicili e n� Italin� e Jugut. N� vitet 20-30 t� shek.XIV nj� val� emigracioni shqiptar p�rfshiu Tesalin� Lindore. Ajo mori shkas nga shtypja e kryengritjeve shqiptare n� zon�n e Vlor�s, t� Devollit e t� Tesalis� Veriper�ndimore nga perandori bizantin Androniku III. Kalimin e shqiptar�ve drejt jugut e ushqeu n� at� koh� edhe rritja e presionit t� shtetit serb n� trevat shqiptare. Si rezultat, viset e Tesalis� Lindore, n� jug t� rrjedh�s s� Peneut, u kolonizuan dendur nga shqiptar�t. Mjaft shqiptar� u vendos�n n� ishullin e Eubes� si dhe n� krahinat e Beotis�, t� Atik�s e t� Korintit. Val� shtegtar�sh q� vinin sa nga Tesalia, aq edhe nga Shqip�ria e Poshtme, kaluan n� fillim t� shek.XV n� krahinat e Peloponezit. Vet�m n� vitin 1405, sipas nj� d�shmie t� koh�s, 10 mij� emigrant� shqiptar�, me familjet , pasurit� e bag�tit� e tyre, me leje t� despotit Teodor Paleologu u sistemuan n� krahin�n e Akes�. K�t� val� e pasuan n� vitet e m�vonshme flukse t� tjera q� vinin nga Atika, Nga Beotia, nga Tesalia ose drejt�p�rdrejt nga trevat shqiptare t� k�rc�nuara nga invazioni osman. Aty nga mesi i shek.XV, krahina t� t�ra t� Tesalis�, t� Atik�s, t� Beotis� e sidomos t� Peloponezit (Mores�), ishin t� banuara n� m�nyr� intensive nga popullsia shqiptare. N� nj� defter osman t� vitit 1458, ku �sht� regjistruar popullsia e Peloponezit Qendror, nd�r 198 fshatrat e regjistruara, 155 cil�soheshin shprehimisht si fshatra shqiptare. Nj� tjet�r regjist�r i vitit 1461 ve�on si shqiptare 16, nd�r 20 vendbanimet q� kishte zona e Korintit. Shum� shqiptar� nga Peloponezi u hodh�n n� ishujt e af�rt t� Egjeut, n� Salamin� (Kultur), Hid�r, Poros, Sdpecia etj. Shqiptar�t u vendos�n n� toka t� brakisura e t� l�na djerr�. "Shqiptar�t, -shkruan nj� autor i shek.XV, -u vendos�n n� zona t� shkreta; ata i shpyll�zuan ato dhe i b�n� t� banueshme. Shum� vende t� egra, q� deri at�her� kishin qen� streh� bandit�sh, u pastruan dhe dora e k�tyre bujqve me p�rvoj� i mbolli dhe i kultivoi ato".

Vazhdon...