links
KeL - Kosova e lirë www.kosovaelire.com
KeL - Kosova e lirë - www.kosovaelire.com

Radio Dukagjini






"Po iu jap një porosi,
Këmba e huaj keq iu rri,
Nuk durohet gjithë vaji i fëmisë,
Çonu të gjithë në shërbim t'lirisë."

 

 

 

 

 

 

 

 

 


Histori/Histori e popullit shqiptarë

KeL - Kosova e lirë - www.kosovaelire.com

Përmbajtja:
HISTORIA E LASHT� � KREU I
HISTORIA E LASHT� � KREU II
HISTORIA E LASHT� � KREU III
HISTORIA E LASHT� � KREU III-ii

HISTORIA E LASHT� � KREU I

Paraardh�sit e Shqiptar�ve......1. Banor�t e hershem t� vendit ton�!

1. Banor�t e tejlasht� t� vendit ton� dhe m�nyra e tyre e jetes�s
Trualli i banuar sot nga shqiptar�t filloi t� popullohej shum� her�t, q� n� epok�n e paleolitit (gurit t� vjt�r), mbi 100 000 vjet m� par�. N� fillim u banuan to zona q� ishin n� kushte gjeiografike m� t� p�rshtatshme. N� Shqip�ri, banimet m� t� hershme jan� v�rtetuar n� shpell�n e Gajtanit (Shkod�r), n� Konipsol, n� malin e Dajtit dhe n� vendbanimin e Xar�s (Sarand�). Njer�zit primitive jetonin n� grupe t� ve�uara, kryesisht n�p�r shpella t� thata,, pa lag�shtir� dhe t� mbrojtura nga er�rat. Veglat e pun�s i punonin m� gur� stralli dhe m� rrall� prej kocke. Prej
Figurë neolitike antropomorfe nga Kosova

k�tyre gur�ve me an� t� ashk�lzimit nxirrnin pjes� m� t� vogla e m� t� mprehta guri p�r t'i p�rdorur si g�rryese, shpuese etj. Si vende p�r t� p�rpunuar gurin shfryt�zoheshin hyrjet e shpellave dhe terrenet pran� lumenjeve. Sidoqoft�, veglat e asaj epoke ishin ende t� thjeshta dhe t� krijuara kryesisht prej guri. Njer�zit primitiv� ushqeheshin me produkte t� mbledhura n� natyr� dhe me gjah kafsh�sh t� egra. P�r shkak t� kushteve t� v�shtira n� t� cilat jetonin, njer�zit e paleolitit kan� pasur nj� mesatare jete shum� t� shkurt�r, rreth 21-30 vje�, me nj� vdekshm�ri m� t� madhe te f�mij�t. Lufta e p�rbashk�t p�r t� p�rballuar jet�n �oi n� forcimin e lidhjeve t� pjestar�ve t� �do grupi, n� ndryshimin e organizimit t� njer�zve primitiv�, t� cil�t nga fundi i paleolitit kaluan n� grupime me lidhje gjaku, n� martes�n me grupe, ku prejardhja e f�mij�s p�rcaktohej vet�m nga n�na. Filloi k�shtu organizimi i shoq�ris� matriarkale, e cila mori form� t� plot� n� periudha t� m�vonshme, 6000-3000 vjet m� par�, n� epok�n e neolitit (guri i ri). Popullimi i krahinave t� banuaras sot nga shqiptar�t u rrit shum� n� periudh�n neolitike. Njer�zit filluan t� braktisin shpellat dhe t� p�rqendroheshin n� vende t� hapura. Banor�t neolitike p�rqenin m� shum� t� nd�rtonin kasollet e tyre n� fusha dhe n� tarraca lumore. Jan� t� njohura nj� num�r i madh vendbanimesh t� tilla n� Shqip�ri, n� Kosov�, n� Mal� t� Zi e n� Maqedoni. BBanor�t e hersh�m, nga jeta endacake e epok�s paleolitike, kaluan n� vendbnime shpeshher� t� q�ndruehme, me ekonomi kryesisht bujq�sore. Ata njihnin dhe p�rdornin drith�rat kryesore, si elbin, melin, grurin etj. Kjo u shoq�rua edhe me lul�zimin e sistemit matriarkal, ku rolin drejtues t� ekonomis� e t� jetes�s e kishte gruaja. N� k�t� epok� u kalua n� nj� form� t� re martese, n� martes�n me �ifte.

2. Zbulimet e hershme teknike
Nd�r shpikjet m� t� r�nd�sishme t� epok�s s� paleolitit �sht� zbulimi i zjrrit, i cili i ndihmoi shume banor�t e lasht� p�r t� p�rmir�suar ushqimin dhe p�r t'u ngrohur. Pjekja dhe zierja e ushqimit me an�n e zjarrit solli ndryshime cil�sore n� organet tret�se t� njeriut. Ndryshimet n� ekonomi dhe n� organizimin shoq�ror t� epok�s s� neolitit ndikuan p�r zbulime t� tjera teknike, t� m�dha p�r lasht�sin�. Njer�zit m�suan t� punonin en�t prej balte, t� cilat shpeshher� i zbukuronin me nj� shije t� v�rtet� artistike, m�suan t� thirrnin dhe thurnin p�lhura q� i p�rdornin p�r veshje, shtroje e mbules�, filluan t� nd�rtonin kasollet e para q� kishin dysheme t� shtruara me argjil dhe ishin t� rrethuara me thupra e kallama t� lyera me balt� nga jasht� p�r t'u mbrojtur nga era e t� ftoht�t. N� epok�n neolitike, veglat e pun�s, ve�an�risht ato prej stralli, u p�rsos�n shum�, n� krahasim me epok�n e m�parshme. U shpik�n vegla t� reja pune. P�r buarjen e drithit u shpik�n gur�t e bloj�s, p�r punimin e tok�s filloi t� p�rdorejk shatii i p�rgaditur prej brir�ve t� drerit. Me k�ta brir� b�nin edhe �ekan�. Gjuetia e pshkut u rrit dhe u p�rmir�sua me krijimin e rrjetave dhe t� grepave p�r z�nien e tij. Po k�shtu u p�rgadit�n edhe mjete t� reja p�r gjuetin� e kafsh�ve t� egra. Ekonomia n� epok�n neolitike u gjall�rua m� tej me zbutjen e kafsh�ve t� egr e kthimin e tyre n� kafsh� sht�piake. Ndon�se primitive, gjuetia i ndihmoi njer�zit e k�saj epoke t� zbutnin delen, dhin�, kalin, qenin. T� gjitha k�to arritje forcuan lidhjet e grupeve gjinore t� njer�zve primitiv�, p�rmir�suan lidhjet me grupet e banor�ve t� tjer� dhe nsit�n marrdh�niet e k�mbimit n� mes tyre, deri edhe n� krahina t� larg�ta. N� epok�n pasardh�se, n� at� eneolitike (t� bakrit) 3000-2100 vjet para Krishtit (p.K.) u b�n� nryshime t� reja. Ukrijua ndarja e ekonomis� blegtorale nga ajo bujq�sore. Disa grupe banor�sh merreshin kryesisht me kujq�si dhe grupe t� tjera merreshin me blegtori. Blegtor�t qen� m� shum� banor� endacak�. K�ta filluan t� popullonin p�rs�ri shpellat. U krijuan vendbanime t� reja edhe n� qendra t� hapura malore. Buz� lumenjeve u krijuan vendbanime t� tipiut palafit, ku dyshemet� e sht�pive viheshin mbi trar� t� ngulur n� fundin e lumit. Popullimi i krahinave u rrit edhe m� shum�. Risi teknike e madhe e k�saj kohe ishte fillimi i punimit t� veglave t� pun�s prej bakri. SHoq�ria njer�zore hyri k�shtu n� nj� epok� t� re, n� at� t� punimit t� metaleve. Po k�shtu toka filloi t� punohet me parmend�, duke p�rdorur kafsh�t t�rheq�se,kalin dhe qet�. Ekonomia blegtore i dha p�rpar�si pun�s s� burrave. Filloi t� dob�sohej sistemi matriarkal dhe rolin e drejtimit n� ekonomi dhe n� grupet shoq�rore filluan ta merrnin burrat. Lindi k�shtu n� epok�n eneolitike sistemi patriarkal, i cili u forcua m� shum� n� epok�n e bronzit (2100-1100 p.K.) dhe n� at� t� hekurit (mij�vje�ari i fundit p.K.).

3. Pellazg�t
Epoka eneolitike karakterzohet edhe nga ndryshime demografike. N� mesin e mij�vje�arit t� tret� p.K. dhe n� fillimet e mij�vje�arit t� dyt� p.K. erdh�n nga stepat e Lihjes grupe t� reja popullatash blegtore. K�to u p�rzien me banor�t vend�s dhe k�shtu u krijua bashk�sia e re kulturore e popullat�s indioevropiane n� t� gjith� Gadishullin e Ballaknit. Kjo popullsi mendohet t� jet� popullsia e lasht� pellazge, p�r t� cil�n kan� shkruar shum� autor� t� vjet�r si Homeri, Herodoti, Tukididi etj. Pellazg�t njihen si banor�t m� t� lasht� parailir� e paragrek�, q� jetonin n� Gadishullin e Ballkanit e n� pellgun e Rgjeut. N� fillimet e shfaqjes s� tyre, pellazg�t kishin organizim shoq�ror matriarkal. P�r karakterin etnik t� tyre jan� dh�n� mendime t� ndryshme, ndonj�her� dhe kontradiktore. Q� n� shek. XVII, ve�an�risht n� periudh�n e Rilindjes Shqiptare, t� studiuesit shqiptar� dhe t� huaj zot�roi teoria e lidhjes s� pellazgjishtes me shqipen. P�rkrah�s i flakt� i k�saj teorie ka qen� gjuh�tari austriak Han (Hahn). Studiues t� tjer� e kund�rshtojn� k�t�. Gjat� epok�s s� bronzit filoi procesi i diferencimit etnik t� popullatave t� Ballkanit Per�ndimor. Herodoti, historiani i lasht� grek i shek. V.p.K., jep disa t� dh�na p�r pellazg�t q� vazhdonin t� jetonin n� Greqi. Sipas tij, gjuha e p�llazg�ve ishte e ndryshme nga gjuha greke. Ata merreshin me bujq�si e detari. Ishin edhe mjesht�r t� mir� nd�rtimi. Pellazg�t ngrit�n murin q� rrethonte Akropolin e Athin�s dhe p�r k�t� athinasit u dhan� atyre si shp�rblim disa toka n� Atik�, t� cilat, edhe pse ishin t� pavlefshme, ata i kthyen n� toka t� mira bujq�sore.

2. ILIR�T

1. Origjina e Ilir�ve
Popujt q� u b�n� m� t� njohur n� hisatorin� e lasht� t� Ballkanit jan� grek�t, ilir�t dhe trak�t. Ilir�t, si trash�gimtar� t� pellazg�ve, jan� nd�r banor�t m� t� lasht� t� Gadishulit Ballkanik. Ata jan� autokton�. Kultur�n, gjuh�n dhe tiparet antropogjike ilir�t i formuan n� vendin e tyre, n� pjes�n per�ndimore t� Gadishullit t� Ballkanit, aty ku shkrimtar�t antik� i p�rmendin n� veprat e tyre. Trevat e shtrirjes s� popullsis� ilire jan� mjaft� t� gjera; ato p�rfshijn� t� gjith� pjes�n per�ndimore t� Gadishullit, n� veri, e diri te gjiri i Ambrakis� (Prevez�), n� jug, kurse n� lindje deri te tokat p�rreth liqenit Lyhind (liqeni i Ohrit). Grupe t� ve�anta ilir�sh u vendos�n edhe n� Italin� e Jugut. K�to jan� fiset mesape dhe japige. Emri ietnik ILIR shfaqet n� veprat antike q� n� shek. V.p.K., kurse emrat e disa fiseve ilire fillojn� e p�rmend�s q� n� shek.XII p.K. nga Homeri. Por koha e formimit t� etnosit ilir �sht� shum� e lasht�. Fillimet e origjin�s ilire jan� q� n� mesin e mij�vje�arit t� dyt� p.K.,  q� nga periudha e bronzit t� mes�m, kur fillojn� t� formohen tiparet etnike ilire. N� epok�n e hekurit (mij�vje�ari i fundit p.K.) ilir�t u formuan plot�sisht, duke trash�guar nga epokat m� t� hershme eneolitike dhe t� bronzit tipare kulturore gjuh�sore e antropologjike etnike. Teoria e vjet�r q� i b�n ilir�t t� ardhur nga Evropa Qendrore, n� shekujt XII-XI p.K., �sht� rr�zuar nga studimet e kryera pas Luft�s s� Dyt� Bot�rore. Vet� fakti q� varrimet me urna, karakteristike p�r popujt e Evrop�r Qendrore, nuk jan� tipike p�r trevat e shtrirjes s� ilir�ve, por ndeshen vet�m n� zona t� kufizuara, t� rralla, d�shmon kund�r teoris� s� ardhjes s� ilir�ve n� Ballkan nga veriu. Gjurm�t e kulturave t� Evrop�s Qendrore, q� ndeshen n� Iliri, jan� rezultat i kontakteve kulturore, tregtare e t� l�vizjes s� artizan�ve t� punimit t� metaleve.

2. Fiset kryesore ilirie

Nd�r fiset m� t� p�rmendura ilirie jan� taulant�t, adrian�t, dardan�t, dalmar�t, alban�t, penest�t, molos�t, kaon�t, thespror�t etj.

- TAULANT�T: Banonin n� zon�n e Adriatikut, q� nga lumi Vjosa, deri n� prapatok�n e Dyrrahut. Ky fis luajti nj� rol shum� t� r�nd�sish�m n� historin� ilire t� shek. IV-III p.K., duke u v�n� n� krye t� shtetit ilir, t� cilin e kishin krijuar m� par� enkelejt�. N� trevat e taulant�ve m� von� shfaqet fisi i Alban�ve dhe i Parthin�ve.

- ENKELEJT�: Banonin n� krahinat p�rreth liqenit t� Ohrit. Ata krijuan dinastin� e par� t� Mbret�ris� Ilire, n� fund t� shek. V p.K. Nj� nga qytetet e tyre kryesore ishte Enkelana. Pas shek. IV ata nuk p�rmenden m�. N� trevat e fisit t� enkelejve p�rmenden edhe dasaret�t. Enkelejt� kan� qen� peshkatar� t� zot�.

- DASARET�T: Jan� nj� fis i madh n� Ilirin� Juglindore. Njiheshin n� lasht�si sidomos p�r prodhimin e drith�rave t� buk�s. Nj� qytet me   t� njohura ishte Pelioni (qyteza n� Selc� t� Poshtme t� Pogradecit). Qytet tjet�r i madh i k�tij fisi ishte edhe Antipatra (Berati).

-         ALBAN�T: Banonin n� prapatok�n e qytetit t� Dyrrahut. Kryeqendra e tyre ishte Albanopoli (Zg�rdheshi i Kruj�s). Fisi i alban�ve i dha emrin e vet shqiptar�ve, gjat� mesjet�s s� hershme, kur ata njihen si alban�, arb�r.

- ARDIAN�T: Fillimisht shtriheshin rreth gjirit t� Rizonit dhe t� lumit Neretva. Ardian�t e shtrin� pushtetin e vet n� t� gjitha krahinat e tjera q� m� par� ishin n�n sundimin e taulant�ve. Ardian�t luajt�n nj� rol shum� t� madh n� luft�rat kund�r pushtusve romak�, gjat� shek.III-II p.K., n� koh�n kur sundoi dinastia ardiane e Mbret�ris� Ilire. Kryeqendra e ardian�ve ishte Shkodra.

-          DARDAN�T: Ishin fisi m� i madh ilir q� u vu n� krye t� Mbret�ris� Dardane,, n� Ballkanin Qendror, kryesisht n� Kosov�. Dy fise t� tjera dardane t� njohura ishin thunat�t dhe galabr�t. Qyteti m� i r�nd�sish�m i dardan�ve ka qen� Damastioni, i njohur si kryeqend�r e nxjerrjes s� metaleve. Dardan�t p�rmend�n si luft�tar� t� fort� xehtar� shum� t� mir�, blegtor� dhe tregtar� t� njohur.

- DALMAT�T: Banonin n� brigjet e Adritikut. Ishin blegtor� t� njohur; shquheshin p�r punimin e llojeve t� ndryshme t� veshjeve prej liri e leshi. Veshja e njohur me emrin dalmatika n� shekujt e par� u p�rdor edhe nga aristokracia romake, prej nga kaloi edhe n� veshjen rituale kishtare. Qyteti m� i njohur i tyre ka qen� Delmini.

- PENEST�T: Banonin n� lugin�n e Drinit t� Zi e p�rreth saj. P�rmenden p�r her� t� par� n� vitet 170-169 p.K. Luajt�n rol t� r�nd�sish�m n� Luft�n e Tret� Ilire- romake. P�rfshiheshin n� Mbret�rin� Ardiane. Kishin 14 qytete e k�shtjella, nd�r t� cilat p�rmend�n Uskana, Oeneu, Draudaku etj. Meqen�se pranuan garnizone romake n� qendrat e tyre,maqedonasit ua shkretuan vendin.

- MOLOS�T: Jan� nj� nga tri fiset kryesore qe banonin n� qend�r t� Epirit antik dhe q� luajt�n nj� rol shum� t� r�nd�sish�m drejtues n� historin� e lindjes dhe t� formimit t� shtetit t� Epirit.

-  KAON�T: Ky fis epirot kishte shtrirje t� gj�r�, q� nga lumi Thyamis (sot lumi Kallama), deri n� lugin� e Drinosit, n� Gjirokast�r, Kryeqendra e kaon�ve,  Foinike (Finiqi i Sarand�s), n� shek.III p.K. u b� kryeqendra e gjith� shtetit t� Epirit. Qytet tjet�r i madh i kaon�ve ishte Antigonea (Saraqinishti i Gjirokastr�s).

- THESPORT�T: Banonin n� Epir, n� jug t� lumit t� sot�m Kallama, deri n� gjirin e Ambrakis�. P�rmenden n� shkrimet e lashta q� nga shek. V.p.K., si fis q� sundoheshin nga dy kryetar� t� zgjedhur �do vit nga gjiri i paris�.

3. Vendbanimet dhe varrezat Ilire
Vendbanimet ilire t� periudh�s s� hekurit (shek.XI-V p.K.) ndodhen n� vende t� ngritura kodrinore e malore, ku kishin edhe nj� mbrojtje t� sigurt natyrore. P�rreth tyre kalonin rrug�t tradicionale t� komunikimit. Disa prej tyre ishin vazhdim i bnimeve m� t� lashta, bronzit e fillimi i epok�s s� hekurit. Vendbanimet ilire ishin t� fortifikuara dhe t� hapura. Vazhduan t� p�rdor�shin edhe vendbnime t� tipit palafit. Tipi i par� i vendbanimit ishte i fortifikuar me mure prej guri ose me rrethim t� drunjt�. Kishte edhe vendbanime t� rrethuara me ledhe prej dheu. Qteza e Gajtanit (n� af�rsi t� Shkodr�s) �sht� vendbanimi m� tipik p�r trevat e Iliris� s� Jugut. Ajo �sht� e ngritur mbi nj� lart�si jo t� madhe. I gjith� vendbanimi �sht� i fortifikuar me mure guri t� trasha rreth 3 m. Dy faqet e murit jan� t� punuara me mure guri t� thyer. Fortifikimet n� k�t� koh� nuk kan� qen� t� pajisura me kulla mbrojtese. Porta e vendbanimit t� Gajtanit �sht� e punuar me gur� t� m�dhenj, t� latuar m� mir�. Banesat kan� qen� prej druri, n� trajt� kasollesh, t� ngritura n� faqet e malit, brenda sistemit fortifikues. Sip�rfaqja e k�tyre vendbanimeve �sht� 4-5 ha. Ka edhe vendbanime me p�rmasa m� t� m�dha, deri n� 15 ha. Vendbqanimet e k�saj kohe kan� pasur ekonomi fshatare, me nj� artizanat t� zhvilluar t� qeramik�s e t� metaleve. M�nyra karakteristike e varrimit p�r ilir�t ishte varrimi n� tuma, n� kodra artificiale prej dheu. P�rmasat e k�tyre tumabe shkojn� n� lart�sin� 0,50-4 m, kurse diametri nga 15-32 m. N� mesi e �do tume ndodhej varri qendror, varrimi i par�. Ai vihej n� sip�rfaqe t� tok�s ose i futur n� taban. Her�-her� ky varr rrethohej me nj� unaz� t� madhe prej gur�sh. E gjith� kjo sip�rfaqe mbulohej me dhe e gur�, duke krijuar nj� kod�r ku vazhdonin t� b�heshin varrimet.

4. Kolonit� helene n� Iliri
Helen�t themeluan kolonit� e para t� tyre n� brigjet e Jonit dhe t� Adriatikut Lindor, n� shek. VIII p.K. n� Ambraki (Art�) dhe n� Korkyr� (Korfuz), ku qen� vendosur tregtar�t librun�, t� cil�t kishin zbritur nga viset veriore t� Iliris�. N� vitin 627 p.K. helen�t themeluan Dyrrahun (Durr�si), kurse n� vitin 588 p.K. themeluan Apolonin� (Pojani i FIerit), mbi baz�n e vendbanim�ve m� t� vjetra ilire. M� von� themeluan edhe koloni t� tjera si Farin (Hvar), Isen (Vish) dhe Korkyr�n e Zez� (korculla). Themelimi i kolonive ndikoi n� rritjen dhe n� zhvillimin e tregtis� s� ilir�ve me bot�n helene dhe n� futjen e kultur�s helene n� trevat e Iliris�. Dyrrahu, q� mbante edhe emrin Epidamm, q� n� shek. V p.K. u kthye n� nj� qytet-shtet (polis) t� zhvilluar. Interesat e m�dha q� kishte Greqia p�r k�t� qytet b�n� q� p�r shkak t� grindjeve q� kishin plasur n� Dyrrah, t� fillonte lufta e Peloponezit, e cila f�rfshiu Greqin� dhe vazhdoi p�r 30 vjet rresht. Ilir�t lejoheshin t� vendoseshin n� Dyrrah, prandaj kjo koloni pati nj� num�r t� madh ilir�sh. Dyrrahu shum� shpejt u shnd�rrua n� nj� port t� r�nd�sish�m dhe u njoh si porti m� i madh i Adriatikut. Q� n� shek. V.p.K ky qytet preu monedh�n e vet prej rgjendi. Cicerroni i thot� se Dyrrahu u kthye n� koloni romake. Apolonia ishte qyteti m� i madh nd�r 30 qytetet qe n� antikitet mbanin k�t� em�r. Edhe ky qytet-shtet, q� n� shek. V.p.K. preu monedh�n e vet t� argjend�, e cila u p�rhap shum� n� Ballkan e jsht� tij. Apolonia nuk ishte vet�m qend�r e r�nd�sishme ekonomike, por edhe qend�r kulture. K�tu vinin edhe nga vende t� tjera p�r t� m�suar. Cicerroni e quan Apolonin� "qytet i madh e hijer�nd�". K�tu, shtu si n� Dyrrah, lul�zuan skulptura, mazaiku dhe muzika. P�r r�nd�sin� e madhe q� kishte, Apolonia u b� arn� luftimesh nd�rmjet ilir�ve, epiriot�ve, maqedonasve e romak�ve.

Komentoni artikullin/lajmin e mësipërm:
Emri dhe Mbiemri:
E-Mail:
Komenti juaj:  
 

 

KeL - Kosova e lirë - www.kosovaelire.com
KeL - Kosova e lirë