Paraardh�sit e Shqiptar�ve......1. Banor�t e
hershem t� vendit ton�!
1. Banor�t e tejlasht� t� vendit
ton� dhe m�nyra e tyre e jetes�s Trualli i banuar sot nga
shqiptar�t filloi t� popullohej shum� her�t, q�
n� epok�n e paleolitit (gurit t� vjt�r), mbi 100
000 vjet m� par�. N� fillim u banuan to zona q�
ishin n� kushte gjeiografike m� t� p�rshtatshme.
N� Shqip�ri, banimet m� t� hershme jan� v�rtetuar
n� shpell�n e Gajtanit (Shkod�r), n� Konipsol, n�
malin e Dajtit dhe n� vendbanimin e Xar�s (Sarand�).
Njer�zit primitive jetonin n� grupe t� ve�uara,
kryesisht n�p�r shpella t� thata,, pa lag�shtir�
dhe t� mbrojtura nga er�rat. Veglat e pun�s i punonin
m� gur� stralli dhe m� rrall� prej kocke. Prej
Figurë
neolitike antropomorfe nga Kosova
k�tyre gur�ve me an� t� ashk�lzimit
nxirrnin pjes� m� t� vogla e m� t� mprehta guri
p�r t'i p�rdorur si g�rryese, shpuese etj. Si
vende p�r t� p�rpunuar gurin shfryt�zoheshin hyrjet
e shpellave dhe terrenet pran� lumenjeve. Sidoqoft�,
veglat e asaj epoke ishin ende t� thjeshta dhe
t� krijuara kryesisht prej guri. Njer�zit primitiv�
ushqeheshin me produkte t� mbledhura n� natyr�
dhe me gjah kafsh�sh t� egra. P�r shkak t� kushteve
t� v�shtira n� t� cilat jetonin, njer�zit e paleolitit
kan� pasur nj� mesatare jete shum� t� shkurt�r,
rreth 21-30 vje�, me nj� vdekshm�ri m� t� madhe
te f�mij�t. Lufta e p�rbashk�t p�r t� p�rballuar
jet�n �oi n� forcimin e lidhjeve t� pjestar�ve
t� �do grupi, n� ndryshimin e organizimit t� njer�zve
primitiv�, t� cil�t nga fundi i paleolitit kaluan
n� grupime me lidhje gjaku, n� martes�n me grupe,
ku prejardhja e f�mij�s p�rcaktohej vet�m nga
n�na. Filloi k�shtu organizimi i shoq�ris� matriarkale,
e cila mori form� t� plot� n� periudha t� m�vonshme,
6000-3000 vjet m� par�, n� epok�n e neolitit (guri
i ri). Popullimi i krahinave t� banuaras sot nga
shqiptar�t u rrit shum� n� periudh�n neolitike.
Njer�zit filluan t� braktisin shpellat dhe t�
p�rqendroheshin n� vende t� hapura. Banor�t neolitike
p�rqenin m� shum� t� nd�rtonin kasollet e tyre
n� fusha dhe n� tarraca lumore. Jan� t� njohura
nj� num�r i madh vendbanimesh t� tilla n� Shqip�ri,
n� Kosov�, n� Mal� t� Zi e n� Maqedoni. BBanor�t
e hersh�m, nga jeta endacake e epok�s paleolitike,
kaluan n� vendbnime shpeshher� t� q�ndruehme,
me ekonomi kryesisht bujq�sore. Ata njihnin dhe
p�rdornin drith�rat kryesore, si elbin, melin,
grurin etj. Kjo u shoq�rua edhe me lul�zimin e
sistemit matriarkal, ku rolin drejtues t� ekonomis�
e t� jetes�s e kishte gruaja. N� k�t� epok� u
kalua n� nj� form� t� re martese, n� martes�n
me �ifte.
2. Zbulimet e
hershme teknike Nd�r shpikjet m� t� r�nd�sishme
t� epok�s s� paleolitit �sht� zbulimi i zjrrit,
i cili i ndihmoi shume banor�t e lasht� p�r t�
p�rmir�suar ushqimin dhe p�r t'u ngrohur. Pjekja
dhe zierja e ushqimit me an�n e zjarrit solli
ndryshime cil�sore n� organet tret�se t� njeriut.
Ndryshimet n� ekonomi dhe n� organizimin shoq�ror
t� epok�s s� neolitit ndikuan p�r zbulime t� tjera
teknike, t� m�dha p�r lasht�sin�. Njer�zit m�suan
t� punonin en�t prej balte, t� cilat shpeshher�
i zbukuronin me nj� shije t� v�rtet� artistike,
m�suan t� thirrnin dhe thurnin p�lhura q� i p�rdornin
p�r veshje, shtroje e mbules�, filluan t� nd�rtonin
kasollet e para q� kishin dysheme t� shtruara
me argjil dhe ishin t� rrethuara me thupra e kallama
t� lyera me balt� nga jasht� p�r t'u mbrojtur
nga era e t� ftoht�t. N� epok�n neolitike, veglat
e pun�s, ve�an�risht ato prej stralli, u p�rsos�n
shum�, n� krahasim me epok�n e m�parshme. U shpik�n
vegla t� reja pune. P�r buarjen e drithit u shpik�n
gur�t e bloj�s, p�r punimin e tok�s filloi t�
p�rdorejk shatii i p�rgaditur prej brir�ve t�
drerit. Me k�ta brir� b�nin edhe �ekan�. Gjuetia
e pshkut u rrit dhe u p�rmir�sua me krijimin e
rrjetave dhe t� grepave p�r z�nien e tij. Po k�shtu
u p�rgadit�n edhe mjete t� reja p�r gjuetin� e
kafsh�ve t� egra. Ekonomia n� epok�n neolitike
u gjall�rua m� tej me zbutjen e kafsh�ve t� egr
e kthimin e tyre n� kafsh� sht�piake. Ndon�se
primitive, gjuetia i ndihmoi njer�zit e k�saj
epoke t� zbutnin delen, dhin�, kalin, qenin. T�
gjitha k�to arritje forcuan lidhjet e grupeve
gjinore t� njer�zve primitiv�, p�rmir�suan lidhjet
me grupet e banor�ve t� tjer� dhe nsit�n marrdh�niet
e k�mbimit n� mes tyre, deri edhe n� krahina t�
larg�ta. N� epok�n pasardh�se, n� at� eneolitike
(t� bakrit) 3000-2100 vjet para Krishtit (p.K.)
u b�n� nryshime t� reja. Ukrijua ndarja e ekonomis�
blegtorale nga ajo bujq�sore. Disa grupe banor�sh
merreshin kryesisht me kujq�si dhe grupe t� tjera
merreshin me blegtori. Blegtor�t qen� m� shum�
banor� endacak�. K�ta filluan t� popullonin p�rs�ri
shpellat. U krijuan vendbanime t� reja edhe n�
qendra t� hapura malore. Buz� lumenjeve u krijuan
vendbanime t� tipiut palafit, ku dyshemet� e sht�pive
viheshin mbi trar� t� ngulur n� fundin e lumit.
Popullimi i krahinave u rrit edhe m� shum�. Risi
teknike e madhe e k�saj kohe ishte fillimi i punimit
t� veglave t� pun�s prej bakri. SHoq�ria njer�zore
hyri k�shtu n� nj� epok� t� re, n� at� t� punimit
t� metaleve. Po k�shtu toka filloi t� punohet
me parmend�, duke p�rdorur kafsh�t t�rheq�se,kalin
dhe qet�. Ekonomia blegtore i dha p�rpar�si pun�s
s� burrave. Filloi t� dob�sohej sistemi matriarkal
dhe rolin e drejtimit n� ekonomi dhe n� grupet
shoq�rore filluan ta merrnin burrat. Lindi k�shtu
n� epok�n eneolitike sistemi patriarkal, i cili
u forcua m� shum� n� epok�n e bronzit (2100-1100
p.K.) dhe n� at� t� hekurit (mij�vje�ari i fundit
p.K.).
3. Pellazg�t Epoka eneolitike karakterzohet
edhe nga ndryshime demografike. N� mesin e mij�vje�arit
t� tret� p.K. dhe n� fillimet e mij�vje�arit t�
dyt� p.K. erdh�n nga stepat e Lihjes grupe t�
reja popullatash blegtore. K�to u p�rzien me banor�t
vend�s dhe k�shtu u krijua bashk�sia e re kulturore
e popullat�s indioevropiane n� t� gjith� Gadishullin
e Ballaknit. Kjo popullsi mendohet t� jet� popullsia
e lasht� pellazge, p�r t� cil�n kan� shkruar shum�
autor� t� vjet�r si Homeri, Herodoti, Tukididi
etj. Pellazg�t njihen si banor�t m� t� lasht�
parailir� e paragrek�, q� jetonin n� Gadishullin
e Ballkanit e n� pellgun e Rgjeut. N� fillimet
e shfaqjes s� tyre, pellazg�t kishin organizim
shoq�ror matriarkal. P�r karakterin etnik t� tyre
jan� dh�n� mendime t� ndryshme, ndonj�her� dhe
kontradiktore. Q� n� shek. XVII, ve�an�risht n�
periudh�n e Rilindjes Shqiptare, t� studiuesit
shqiptar� dhe t� huaj zot�roi teoria e lidhjes
s� pellazgjishtes me shqipen. P�rkrah�s i flakt�
i k�saj teorie ka qen� gjuh�tari austriak Han
(Hahn). Studiues t� tjer� e kund�rshtojn� k�t�.
Gjat� epok�s s� bronzit filoi procesi i diferencimit
etnik t� popullatave t� Ballkanit Per�ndimor.
Herodoti, historiani i lasht� grek i shek. V.p.K.,
jep disa t� dh�na p�r pellazg�t q� vazhdonin t�
jetonin n� Greqi. Sipas tij, gjuha e p�llazg�ve
ishte e ndryshme nga gjuha greke. Ata merreshin
me bujq�si e detari. Ishin edhe mjesht�r t� mir�
nd�rtimi. Pellazg�t ngrit�n murin q� rrethonte
Akropolin e Athin�s dhe p�r k�t� athinasit u dhan�
atyre si shp�rblim disa toka n� Atik�, t� cilat,
edhe pse ishin t� pavlefshme, ata i kthyen n�
toka t� mira bujq�sore.
2.
ILIR�T
1. Origjina e
Ilir�ve Popujt q� u b�n� m� t� njohur n� hisatorin� e lasht� t�
Ballkanit jan� grek�t, ilir�t dhe trak�t. Ilir�t,
si trash�gimtar� t� pellazg�ve, jan� nd�r banor�t
m� t� lasht� t� Gadishulit Ballkanik. Ata jan�
autokton�. Kultur�n, gjuh�n dhe tiparet antropogjike
ilir�t i formuan n� vendin e tyre, n� pjes�n per�ndimore
t� Gadishullit t� Ballkanit, aty ku shkrimtar�t
antik� i p�rmendin n� veprat e tyre. Trevat e
shtrirjes s� popullsis� ilire jan� mjaft� t� gjera;
ato p�rfshijn� t� gjith� pjes�n per�ndimore t�
Gadishullit, n� veri, e diri te gjiri i Ambrakis�
(Prevez�), n� jug, kurse n� lindje deri te tokat
p�rreth liqenit Lyhind (liqeni i Ohrit). Grupe
t� ve�anta ilir�sh u vendos�n edhe n� Italin�
e Jugut. K�to jan� fiset mesape dhe japige. Emri
ietnik ILIR shfaqet n� veprat antike q� n� shek.
V.p.K., kurse emrat e disa fiseve ilire fillojn�
e p�rmend�s q� n� shek.XII p.K. nga Homeri. Por
koha e formimit t� etnosit ilir �sht� shum� e
lasht�. Fillimet e origjin�s ilire jan� q� n�
mesin e mij�vje�arit t� dyt� p.K., q� nga
periudha e bronzit t� mes�m, kur fillojn� t� formohen
tiparet etnike ilire. N� epok�n e hekurit (mij�vje�ari
i fundit p.K.) ilir�t u formuan plot�sisht, duke
trash�guar nga epokat m� t� hershme eneolitike
dhe t� bronzit tipare kulturore gjuh�sore e antropologjike
etnike. Teoria e vjet�r q� i b�n ilir�t t� ardhur
nga Evropa Qendrore, n� shekujt XII-XI p.K., �sht�
rr�zuar nga studimet e kryera pas Luft�s s� Dyt�
Bot�rore. Vet� fakti q� varrimet me urna, karakteristike
p�r popujt e Evrop�r Qendrore, nuk jan� tipike
p�r trevat e shtrirjes s� ilir�ve, por ndeshen
vet�m n� zona t� kufizuara, t� rralla, d�shmon
kund�r teoris� s� ardhjes s� ilir�ve n� Ballkan
nga veriu. Gjurm�t e kulturave t� Evrop�s Qendrore,
q� ndeshen n� Iliri, jan� rezultat i kontakteve
kulturore, tregtare e t� l�vizjes s� artizan�ve
t� punimit t� metaleve.
-
TAULANT�T:Banonin n� zon�n e Adriatikut, q� nga lumi Vjosa, deri
n� prapatok�n e Dyrrahut. Ky fis luajti nj� rol
shum� t� r�nd�sish�m n� historin� ilire t� shek.
IV-III p.K., duke u v�n� n� krye t� shtetit ilir,
t� cilin e kishin krijuar m� par� enkelejt�. N�
trevat e taulant�ve m� von� shfaqet fisi i Alban�ve
dhe i Parthin�ve.
-
ENKELEJT�:Banonin n� krahinat p�rreth liqenit t� Ohrit. Ata krijuan
dinastin� e par� t� Mbret�ris� Ilire, n� fund
t� shek. V p.K. Nj� nga qytetet e tyre kryesore
ishte Enkelana. Pas shek. IV ata nuk p�rmenden
m�. N� trevat e fisit t� enkelejve p�rmenden edhe
dasaret�t. Enkelejt� kan� qen� peshkatar� t� zot�.
-
DASARET�T:Jan� nj� fis i madh n� Ilirin� Juglindore. Njiheshin n�
lasht�si sidomos p�r prodhimin e drith�rave t�
buk�s. Nj� qytet me t� njohura ishte Pelioni
(qyteza n� Selc� t� Poshtme t� Pogradecit). Qytet
tjet�r i madh i k�tij fisi ishte edhe Antipatra
(Berati).
-ALBAN�T:Banonin n� prapatok�n e qytetit t� Dyrrahut. Kryeqendra
e tyre ishte Albanopoli (Zg�rdheshi i Kruj�s).
Fisi i alban�ve i dha emrin e vet shqiptar�ve,
gjat� mesjet�s s� hershme, kur ata njihen si alban�,
arb�r.
- ARDIAN�T:Fillimisht shtriheshin rreth gjirit t� Rizonit dhe t�
lumit Neretva. Ardian�t e shtrin� pushtetin e
vet n� t� gjitha krahinat e tjera q� m� par� ishin
n�n sundimin e taulant�ve. Ardian�t luajt�n nj�
rol shum� t� madh n� luft�rat kund�r pushtusve
romak�, gjat� shek.III-II p.K., n� koh�n kur sundoi
dinastia ardiane e Mbret�ris� Ilire. Kryeqendra
e ardian�ve ishte Shkodra.
-DARDAN�T:Ishin fisi m� i madh ilir q� u vu n� krye t� Mbret�ris�
Dardane,, n� Ballkanin Qendror, kryesisht n� Kosov�.
Dy fise t� tjera dardane t� njohura ishin thunat�t
dhe galabr�t. Qyteti m� i r�nd�sish�m i dardan�ve
ka qen� Damastioni, i njohur si kryeqend�r e nxjerrjes
s� metaleve. Dardan�t p�rmend�n si luft�tar� t�
fort� xehtar� shum� t� mir�, blegtor� dhe tregtar�
t� njohur.
-
DALMAT�T:Banonin n� brigjet e Adritikut. Ishin blegtor� t� njohur;
shquheshin p�r punimin e llojeve t� ndryshme t�
veshjeve prej liri e leshi. Veshja e njohur me
emrin dalmatika n� shekujt e par� u p�rdor edhe
nga aristokracia romake, prej nga kaloi edhe n�
veshjen rituale kishtare. Qyteti m� i njohur i
tyre ka qen� Delmini.
-
PENEST�T:Banonin n� lugin�n e Drinit
t� Zi e p�rreth saj. P�rmenden p�r her� t� par�
n� vitet 170-169 p.K. Luajt�n rol t� r�nd�sish�m
n� Luft�n e Tret� Ilire- romake. P�rfshiheshin
n� Mbret�rin� Ardiane. Kishin 14 qytete e k�shtjella,
nd�r t� cilat p�rmend�n Uskana, Oeneu, Draudaku
etj. Meqen�se pranuan garnizone romake n� qendrat
e tyre,maqedonasit ua shkretuan vendin.
- MOLOS�T:Jan� nj� nga tri fiset kryesore qe banonin n� qend�r t�
Epirit antik dhe q� luajt�n nj� rol shum� t� r�nd�sish�m
drejtues n� historin� e lindjes dhe t� formimit
t� shtetit t� Epirit.
-KAON�T:Ky fis epirot kishte shtrirje t� gj�r�, q� nga lumi Thyamis
(sot lumi Kallama), deri n� lugin� e Drinosit,
n� Gjirokast�r, Kryeqendra e kaon�ve, Foinike
(Finiqi i Sarand�s), n� shek.III p.K. u b� kryeqendra
e gjith� shtetit t� Epirit. Qytet tjet�r i madh
i kaon�ve ishte Antigonea (Saraqinishti i Gjirokastr�s).
-THESPORT�T:
Banonin n� Epir, n� jug t� lumit t� sot�m Kallama,
deri n� gjirin e Ambrakis�. P�rmenden n� shkrimet
e lashta q� nga shek. V.p.K., si fis q� sundoheshin
nga dy kryetar� t� zgjedhur �do vit nga gjiri
i paris�.
3. Vendbanimet
dhe varrezat Ilire Vendbanimet ilire t� periudh�s
s� hekurit (shek.XI-V p.K.) ndodhen n� vende t�
ngritura kodrinore e malore, ku kishin edhe nj�
mbrojtje t� sigurt natyrore. P�rreth tyre kalonin
rrug�t tradicionale t� komunikimit. Disa prej
tyre ishin vazhdim i bnimeve m� t� lashta, bronzit
e fillimi i epok�s s� hekurit. Vendbanimet ilire
ishin t� fortifikuara dhe t� hapura. Vazhduan
t� p�rdor�shin edhe vendbnime t� tipit palafit.
Tipi i par� i vendbanimit ishte i fortifikuar
me mure prej guri ose me rrethim t� drunjt�. Kishte
edhe vendbanime t� rrethuara me ledhe prej dheu.
Qteza e Gajtanit (n� af�rsi t� Shkodr�s) �sht�
vendbanimi m� tipik p�r trevat e Iliris� s� Jugut.
Ajo �sht� e ngritur mbi nj� lart�si jo t� madhe.
I gjith� vendbanimi �sht� i fortifikuar me mure
guri t� trasha rreth 3 m. Dy faqet e murit jan�
t� punuara me mure guri t� thyer. Fortifikimet
n� k�t� koh� nuk kan� qen� t� pajisura me kulla
mbrojtese. Porta e vendbanimit t� Gajtanit �sht�
e punuar me gur� t� m�dhenj, t� latuar m� mir�.
Banesat kan� qen� prej druri, n� trajt� kasollesh,
t� ngritura n� faqet e malit, brenda sistemit
fortifikues. Sip�rfaqja e k�tyre vendbanimeve
�sht� 4-5 ha. Ka edhe vendbanime me p�rmasa m�
t� m�dha, deri n� 15 ha. Vendbqanimet e k�saj
kohe kan� pasur ekonomi fshatare, me nj� artizanat
t� zhvilluar t� qeramik�s e t� metaleve. M�nyra
karakteristike e varrimit p�r ilir�t ishte varrimi
n� tuma, n� kodra artificiale prej dheu. P�rmasat
e k�tyre tumabe shkojn� n� lart�sin� 0,50-4 m,
kurse diametri nga 15-32 m. N� mesi e �do tume
ndodhej varri qendror, varrimi i par�. Ai vihej
n� sip�rfaqe t� tok�s ose i futur n� taban. Her�-her�
ky varr rrethohej me nj� unaz� t� madhe prej gur�sh.
E gjith� kjo sip�rfaqe mbulohej me dhe e gur�,
duke krijuar nj� kod�r ku vazhdonin t� b�heshin
varrimet.
4. Kolonit� helene n� Iliri Helen�t themeluan kolonit�
e para t� tyre n� brigjet e Jonit dhe t� Adriatikut
Lindor, n� shek. VIII p.K. n� Ambraki (Art�) dhe
n� Korkyr� (Korfuz), ku qen� vendosur tregtar�t
librun�, t� cil�t kishin zbritur nga viset veriore
t� Iliris�. N� vitin 627 p.K. helen�t themeluan
Dyrrahun (Durr�si), kurse n� vitin 588 p.K. themeluan
Apolonin� (Pojani i FIerit), mbi baz�n e vendbanim�ve
m� t� vjetra ilire. M� von� themeluan edhe koloni
t� tjera si Farin (Hvar), Isen (Vish) dhe Korkyr�n
e Zez� (korculla). Themelimi i kolonive ndikoi
n� rritjen dhe n� zhvillimin e tregtis� s� ilir�ve
me bot�n helene dhe n� futjen e kultur�s helene
n� trevat e Iliris�. Dyrrahu, q� mbante edhe emrin
Epidamm, q� n� shek. V p.K. u kthye n� nj� qytet-shtet
(polis) t� zhvilluar. Interesat e m�dha q� kishte
Greqia p�r k�t� qytet b�n� q� p�r shkak t� grindjeve
q� kishin plasur n� Dyrrah, t� fillonte lufta
e Peloponezit, e cila f�rfshiu Greqin� dhe vazhdoi
p�r 30 vjet rresht. Ilir�t lejoheshin t� vendoseshin
n� Dyrrah, prandaj kjo koloni pati nj� num�r t�
madh ilir�sh. Dyrrahu shum� shpejt u shnd�rrua
n� nj� port t� r�nd�sish�m dhe u njoh si porti
m� i madh i Adriatikut. Q� n� shek. V.p.K ky qytet
preu monedh�n e vet prej rgjendi. Cicerroni i
thot� se Dyrrahu u kthye n� koloni romake. Apolonia
ishte qyteti m� i madh nd�r 30 qytetet qe n� antikitet
mbanin k�t� em�r. Edhe ky qytet-shtet, q� n� shek.
V.p.K. preu monedh�n e vet t� argjend�, e cila
u p�rhap shum� n� Ballkan e jsht� tij. Apolonia
nuk ishte vet�m qend�r e r�nd�sishme ekonomike,
por edhe qend�r kulture. K�tu vinin edhe nga vende
t� tjera p�r t� m�suar. Cicerroni e quan Apolonin�
"qytet i madh e hijer�nd�". K�tu, shtu
si n� Dyrrah, lul�zuan skulptura, mazaiku dhe
muzika. P�r r�nd�sin� e madhe q� kishte, Apolonia
u b� arn� luftimesh nd�rmjet ilir�ve, epiriot�ve,
maqedonasve e romak�ve.